1942, hızını gittikçe artıran radikal bir bakış açısının Türk romanında hissedildiği bir yıldır. Çünkü köy romanı anlayışı, Anadolu idealizminin yerine geçmeye başlamıştır. Köy gerçeğini savunduklarını öne süren yazarlar, kendilerinden önceki “Anadolu” yaklaşımını “kaval”, “çoban” “söğüt” edebiyatı adıyla alaya almıştır. Yaban, Çalıkuşu gibi dönemin çok okunan romanlarını “küçük burjuva romanları” olarak görürler.
Cumhuriyetimizin 2. yüzyılının kapısını araladığımız sırada ona yakışır yüksek bir kültür ve sanat ortamı kurmalıyız. Bilim ve teknoloji, sanat ve edebiyatla taçlandırılmadan bir toplumun medeniyet kurması mümkün değildir. Sanat şaheserleri oluşturmak için geçmişin muhasebesini yapmak eksikleri, aksaklıkları tespit ederek özgün sanat eserleri için verimli bir tarla hazırlamak gerekir.
Bu açıdan baktığımız zaman Türk romanını bir bütün halinde değerlendirmek önemli, bir o kadar da zor bir çalışmadır. Önemlidir; çünkü roman sanatında geldiğimiz noktanın bütün çıplaklığı ile ortaya konulması sağlam bir tenkide ihtiyaç duyar. Çok zordur; çünkü yüzyıl içinde ülkemiz ve dünyada baş döndürücü gelişmeler olmuş, bu gelişmeler düşünce hayatımızı ve romanımızı derinden etkilemiştir. Milli Kütüphane taramalarına giren bini aşkın romanda bu etkilerin sistematik olarak ele alınması, değerlendirilip yorumlanması gerçekten büyük bir çaba ister. Üstelik bunu bir makalenin sınırlılıkları içine sıkıştırmak da başlı başına bir yetenek işidir.
Bu gelişmelerden ilki I. Dünya Savaşı’na kadar dünyada ve Türkiye’de ortaya çıkan gelişmelerdir. Aydınlarımızın tamamının bu gelişmelerin etkisinde kaldığı, romanlarımıza bu etkinin doğrudan ve dolaylı olarak yansıdığını söyleyebiliriz.
Hukûk-ı Nâs’ın ulus ve vatan kavramları üzerinde duruyor oluşu yazıldığı ve tercüme edildiği dönem itibariyle dikkat çekicidir. Zira henüz imparatorlukların tarih sahnesinden çekilmediği bir dönemde ulus devlet, ulusun inşası ve egemenliği altındaki hükümdardan kopuşu gibi meseleleri işlemiş olması, imparatorluklardan kopan ulus devletlerin temel ilkelerini belirlerken sahip olmaları gereken prensipleri belirleme girişimleri, eserin ilgiyle takip edilmesini anlaşılır hale getirmektedir.
1942, hızını gittikçe artıran radikal bir bakış açısının Türk romanında hissedildiği bir yıldır. Çünkü köy romanı anlayışı, Anadolu idealizminin yerine geçmeye başlamıştır. Köy gerçeğini savunduklarını öne süren yazarlar, kendilerinden önceki “Anadolu” yaklaşımını “kaval”, “çoban” “söğüt” edebiyatı adıyla alaya almıştır. Yaban, Çalıkuşu gibi dönemin çok okunan romanlarını “küçük burjuva romanları” olarak görürler.
Peyami Safa’nın Yalnızız’ındaki Samim, Tanpınar’ın Huzur’undaki Mümtaz, huzuru ararken hep huzursuzdurlar ve bunalırlar. 1960’lardan sonraki bazı romanlarda bunalan aydın, artık Tanzimat ve Cumhuriyet romanlarındaki aydın gibi kesin inançları olan, iddiası ve önerisi olan aydın değildir. Bu romanlardaki aydının bunaltısı, yeni bir kimliği arayan, kökleriyle bağlar kurmak isteyen Peyami Safa’nın ve Tanpınar’ın aydınlarının bunaltısından da farklıdır.
Gerçekte her medeniyet tasavvuru değerler ve bu değerlerin hayata yansıması olarak ortaya çıkan eylemler üzerinde bir bütünlük arz eder. Buradan çıkan sonuç her medeniyet tasavvurunun çelişkisiz olması zorunluluğudur. Toplumsal kimlik yapımızdaki ikilem şehirlerimize de yansımaktadır
Cumhuriyet’in ilanı, her alanda modernleşme hamlelerinin yapıldığı bir dönemin başlangıcıdır. Böylesi dinamik dönemde alınan kararların ve benimsenen politikaların en somut sunulacağı alanlar da kentler olmuştur. Bir anlamda Cumhuriyet’in başarmak istediklerinin nirengi noktasını kentler teşkil etmiştir. İlk yıllardaki kentleşme politikaları temelde bir sistem oluşturmaya ve bu sistemin uygulanmasını sağlayacak idari ve yasal çerçevenin belirlenmesi üzerine kurulmuştur.
Kurumları koruyacak olan hukuk devletidir, kanunlardır. Fakat korunacak değerlerin ancak küçük bir kısmı yazılıdır. Diğerleri insanların kalplerinde ve zihinlerindedir. Kurum değerlerini koruma görevi herkesten önce kurum yöneticilerine ve mensuplarına aittir. Sonra da bütün millete.
